İçindekiler ▼
Türk müziği, zengin makam dizileriyle derin bir kültürel miras sunar. Kürdi, Rast, Uşşak, Bayati, Hicaz gibi makamlar, farklı seyir ve karakterleriyle hislerimizi ifade ederken, her biri kendi durak, güçlü ve donanım özellikleriyle müzik dünyasında birer yol göstericidir. Makamların seyrinde, dörtlü ve beşli dizilerin uyumu, perdelerin ahenkli geçişleri ve çeşitli nağmelerle bezenmiş bir anlatım yer alır. Bu rehber, makamların yapısını anlamaya ve Türk müziğinin eşsiz estetiğini keşfetmeye yönelik bir yolculuğa davet ediyor.
Temel Bilgiler
Ses
Cisimlerin titreşmesiyle oluşan fiziksel olaydır. İnsan kulağı, 20-20.000 /sn. titreşimlerini duyabilir. Ölçülü ve ahenkli titreşime sahip sesler, musiki için elverişli olan seslerdir.
Sesleri Birbirinden Ayıran Özellikler
- Yükseklik: Sesler arsındaki incelik kalınlık farkıdır.
- Şiddet: Sesler arsındaki kuvvetlilik, hafiflik farkıdır.
- Tını: Sesleri armonikleriyle ilgili olarak birbirinden ayıran özellikleridir.
- Süre: Seslerin zaman içinde sahip oldukları devamlılıktır.
Gam
Herhangi bir notadan başlayarak 8 komşu notanın inici veya çıkıcı olarak peş peşe sıralanmasıdır.
Değiştirme İşaretleri
Diyez, bemol ve bekardır. Diyez, önüne geldiği notayı kendi değeri kadar tîzleştirir. Bemol, önüne geldiği notayı kendi değeri kadar pestleştirir. Bekar ise diyez veya bemolle değiştirilmiş notayı, diyez veya bemolden kurtarır.
Aralık
Sesler arasındaki kalınlık incelik farkıdır. Aralığın yönü pestden tîze doğru ise “üst aralık” tîzden peste doğru ise “alt aralık” adı verilir. Aralığın şekli belirtilmemişse “üst aralık” olduğu anlaşılmalıdır.
Örneğin: Dügâh (la) – Nevâ (re) aralığı: la (1), si (2), do (3), re (4) üst dörtlü aralıktır. Dügâh (la) – Hüseynî Aşîrân (mi) aralığı ise alt dörtlü aralıktır.
Koma
Musıkide tam ikili aralık birbirine eşit dokuz parçaya bölünmüş ve bu küçük parçaların her birine “Koma” denilmiştir.
Türk Musıkisi Sistemi ve İkili Aralıklar
Türk musıkisinde tam ikili aralığın 1,4,5,8,9. komaları birer diyez ve bemol işaretlerine sahiptir.
Türk Musıkisindeki İkili Aralıkların İsimlendirilmesi ve Değiştirme İşaretleri
Türk Musıkisinde ikili aralıkların isim ve harflerle gösterilen sembolleri vardır. Yine bu aralıkları sağlayan ve Türk musıkisinde kullanılan değiştirme işaretleri aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.
Türk Musıkisinde Makam Dizisi Oluşturan Özel Dörtlü ve Beşliler
Türk musıkisinin makam yapısını çeşni dediğimiz, kalıplaşmış değişik melodik aralıklardan oluşan dörtlü ve beşliler oluşturmaktadır.
- Çârgâh Dörtlüsü: Çârgâh(do) perdesinden başlar. Aralıkları TTB’dir.
- Bûselik Dörtlüsü: Dügâh (la) perdesinden başlar. Aralıkları TBT’dir.
- Kürdî Dörtlüsü: Dügâh (la) perdesinden başlar. Aralıkları BTT’dir.
- Rast Dörtlüsü: Rast (sol) perdesinden başlar. Aralıkları TKS’dir.
- Uşşâk Dörtlüsü: Dügâh (la) perdesinden başlar. Aralıkları KST’dir.
- Hicâz Dörtlüsü: Dügâh (la) perdesinden başlar. Aralıkları SA12S’dir.
Türk musıkisinde dizi oluşturan yukarıdaki tam dörtlülere birer tanini ilave ederek, aynı dörtlülerin beşlilerini elde ederiz.
KÜRDİ MAKAMI
1-Durağı: Dügâh (LA) perdesidir.
2-Seyri: Çıkıcıdır.
3-Dizisi: Yerinde Kürdi dörtlüsüne Nevâ (RE) perdesinde Bûselik Beşlisinin eklenmesinden meydana gelmiştir.
4-Güçlüsü: Dörtlü ile beşlinin ek yerindeki Nevâ perdesidir; üzerinde Bûselik çeşnisi bulunur.
5-Yeden’i: 2.çizgideki Rast (SOL) perdesidir. Bazen Nim Zirgüle’de ( SOL4#) kullanılır.
6-Donanımı: Si için küçük mücenneb bemolü donanıma yazılır.
7-Perdelerin T.M.deki isimleri: Dügâh, Kürdi, Çargâh, Nevâ, Hüseyni, Acem, Gerdaniye, Muhayyer’dir.
-Dizinin seyri: Kürdi makamı en az kullanılmış olan makamlarımızdan birisidir. Ağır yapılı bir makamdır. Mevcut eserleri incelediğimiz zaman, bu makam seslerinin genellikle kendi dizisinde dolaştığını görürüz.
Durak sesi civarından seyre başlanarak Kürdi Dörtlüsünün sesleri verilir. Neva perdesinde asma kalış yapılır. Sonra dizinin üst tarafında bulunan Bûselik Beşlisinin seslerine geçilir. Tiz duraktan aşağıya inilirken Nevâ’da Hicaz yapılabilir.
Güçlü’de tekrar kalış gösterildikten sonra Dügâh perdesine inilirken Hicaz Dörtlüsünün sesleri de verilebilir. Ancak bitiş, Kürdi dörtlüsünün sesleri yapılır. Tam karar Dügâh perdesinde yapılır.
2.RAST MAKAMI
1-Durağı: Rast (SOL) perdesidir.
2-Seyri: Çıkıcıdır.
3-Dizisi: Yerinde Rast beşlisine Nevâ’da(RE) bir Rast dörtlüsünün eklenmesinden meydana gelmiştir.
4-Güçlüsü: Neva (RE) perdesidir.
5-Yeden:Irak (FA4#)perdesidir.
6-Donanımı: Si için koma bemolü, fa için bakiye diyezi donanıma konulur.
7-Perdelerin T.M.deki isimleri: Rast, Dügâh, Segâh, Çargâh, Nevâ, Hüseyni, Eviç veya Acem, Gerdâniye.
8-Dizinin Seyri: Çıkıcı seyre sahip olan Rast makamının seyrine Durak sesi civarından başlanır. Dizi alt taraftan genişlemiştir. Çoğu kez bu genişleme seslerinden seyre başlanır. Rast beşlisinin sesleri kullanılarak Neva perdesinde asma kalış yapılır.
Daha sonra dizinin üst tarafında bulunan Rast Dörtlüsünün seslerine geçilir. Ancak çoğunlukla çıkışta kullanılan Evç perdesi (FA4#) inici nağmelerde kullanılan Acem perdesi (FA) haline dönüşür. Tekrar Nevâ’da kalış yapılır. Yerinde Rast Beşlisi’nin seslerine geçilerek çeşitli seslerde, özellikle Segâh (Sİ1b) perdesinde asma kalışlar yapılabilir. Bitiş, Rast Beşlisinin sesleri ile Rast (SOL) perdesinde çoğunlukla yedenli olarak yapılır.
UŞŞAK MAKAMI
1-Durağı: Dügâh (LA) perdesidir.
2-Seyri: Çıkıcıdır.
3-Dizisi: Yerinde Uşşak dörtlüsüne Nevâ’da (RE) Bûselik beşlisinin eklenmesinden meydana gelmiştir.
4-Güçlüsü: Dörtlü ile beşlinin ek yerindeki Nevâ (RE) perdesidir. Üzerinde Bûselik çeşnili yarım karar yapılır.
5-Yeden’i: Rast (SOL) perdesidir.
6-Donanımı: Yalnız si için koma bemolü donanıma yazılır.
7-Dizinin Seyri: Uşşak makamı da Rast makamı gibi ağır yapılı bir makamdır. Çıkıcı diziye sahip olduğundan, seyre durak perdesi civarından başlanır. Uşşak dörtlüsünün sesleri kullanılarak Güçlü olan Nevâ perdesinde asma kalış yapılır.
8-Genişlemesi: Uşşak makamı dizisi alt tarafından genişleme yapar. Genişleme Yegâh (RE) perdesindeki Rast Beşlisiyle olur. Dizinin seslerinde karışık olarak gezindikten sonra Nevâ’da asma kalış yapılır. Karar gidilirken özellikle Segâh (Sİ1b) perdesinde kalış gösterilir. Uşşak dörtlüsünün sesleri kullanılarak Dügâh (LA) perdesinde karar verilir.
9-Makamın Özelliği: Uşşak makamı dizisinin ikinci sesi olan Segâh perdesi donanımında gösterildiği gibi 1 koma olarak icra edilmez. Daima 2-3 perde pes icra edilir. Uşşak makamına bu perde ayrı bir özellik verir. Bu ses müzikologlar tarafından şekillendirilmediğinden, biz de koma bemolü ile gösteriyoruz.
10-Perdelerin T.M.deki isimleri: Dügâh, Segâh, Çargâh, Nevâ, Hüseyni, Acem, Gerdâniye ve Muhayyer’dir.
BAYATİ MAKAMI
1-Durağı: Dügâh (LA) perdesidir.
2-Seyri: Çıkıcı-inicidir ki, Uşşak makamından ilk bakışta bu özelliği ile ayrılır. Uşşak makamı çıkıcıdır.
3-Dizisi: Uşşak makamı dizisinin aynıdır. Yâni yerinde Uşşak dörtlüsüne Nevâ’da (RE) Bûselik beşlisinin eklenmesinden meydana gelmiştir.
4-Güçlüsü: Uşşak makamında da olduğu gibi, Uşşak dörtlüsü ile Bûselik beşlisinin ek yerindeki Nevâ perdesidir. Üzerinde Bûselik çeşnili yarım karar yapılır.
5-Yeden’i: 2. Çizgideki Rast (SOL) perdesidir.
6-Donanımı: Uşşak makamında olduğu gibi yalnızca si için koma bemolü donanıma yazılır.
7-Perdelerin T.M.deki isimleri: Dügâh, Segâh, Çargâh, Nevâ, Hüseyni, Acem, Gerdaniye, Muhayyer’dir. Nevâ’da Hicaz, Çargâh’da Nikriz çeşnilerinin sesleri Nevâ, Hisar, Eviç, Gerdâniye’dir.
8-Dizinin seyri: Uşşak makamında seyre durak sesi civarından başlanır. Bayâti makamında ise güçlü perdesi civarından başlanır. Seyir sırasında Nevâ’da Hicaz ve Çargâh’ta (DO) Nikriz geçkileri yapmak âdet olunmuştur. Bayâti makamı, Uşşak makamının kullanmış olduğu Durağın altında bulunan Rast Beşlisinin seslerinde hiç dolaşmaz. Muhayyer (OKTAV LA ) perdesinde bir Kürdi Dörtlüsü halinde genişleme yapar.
HİCAZ MAKAMI
1- Durağı: Dügâh (LA) perdesidir.
2- Seyri: İnici-çıkıcı, bâzen de çıkıcı olarak kullanılmıştır.
3- Dizisi: Yerinde Hicaz dörtlüsününe Nevâ’da (RE) bir Rast beşlisinin eklenmesinden meydana gelmiştir.
4- Güçlüsü: Hicaz dörtlüsü ile Rast beşlisinin ek yerindeki 5. derece Nevâ perdesidir. Üzerinde Rast çeşnisi ile yarım karar yapılır.
5- Donanımı: Si için bakiye bemolü, fa ve do için bakiye diyezi donanıma yazılır.
6- Perdelerin T.M.deki isimleri: Dügâh, Dik Kürdi, Nim Hicaz, Nevâ, Hüseyni, Eviç, Gerdaniye ve Muhayyer’dir.
7- Yeden’i: 2.çizgideki sol Rast perdesidir (Bâzı klâsiklerde nâdir de olasa Nim Zirgüle (SOL4#) kullanılmıştır).
8- Dizinin seyri: İnici-çıkıcı seyre sahip olan Hicaz makamının seyrine Nevâ perdesi civarından başlanır. Bazen dizinin alt ve üst tarafından başlayan eserler yapılmışsa da, bu diziler de hemen orta seslere geçmiştir.
Hicaz dörtlüsünün sesleri verilerek güçlü olan Nevâ perdesinde kalış yapılır. Sonra dizinin üst tarafında bulunan Rast beşlisinin seslerine geçilir. Tiz Duraktan, Güçlüye doğru inilirken genellikle Fa diyez (Evç perdesi) bekar yapılarak Acem perdesi haline getirilir. Bu şekilde inici olarak Nevâ’da bir Bûselik Beşlisi meydana gelmiş olur.
Güçlü perdesinde kalış gösterilerek, karışık seslerle Hicaz dörtlüsünde gezinilerek Dügâh perdesinde karar verilir.
9-Makamın özelliği: Hicaz makamı dizisi alt ve üst taraftan genişleme yapar. Durak perdesinin alt tarafına, Yegâh (RE) perdesine kadar inen Rast beşlisi halinde genişleme yapılır. Tiz durak üzerinde ise, Muhayyer’de (OKTAV LA ) Bûselik dörtlüsü halinde genişleme yapılır.
HÜSEYNİ MAKAMI
1-Durağı: Dügâh (LA) perdesidir.
2- hüseyb-Seyri: İnici-çıkıcıdır.
3-Dizisi: Yerinde Hüseyni beşlisine Hüseyni (Mİ) perdesinde Uşşak dörtlüsünün eklenmesinden meydana gelmiştir.
4-Güçlüsü: Hüseyni beşlisi ve Uşşak dörtlüsünün ek yerindeki Hüseyni perdesidir. Üzerinde Uşşak çeşnisiyle yarım karar yapılır. Fakat nağmeler Tiz Bûselik’ten (OKTAV Sİ) inerse, buna Hüseyni’de Hüseyni denir.
5-Yeden’i: 2.çizgideki Rast (SOL) perdesidir.
6-Donanımı: Si için koma bemolü, fa için bakiye diyezi donanıma yazılır.
7-Perdelerin T.M.deki isimleri: Dügâh, Segâh, Çargâh, Nevâ, Hüseyni, Eviç veya Acem, Gerdâniye, Muhayyer’dir.
Hüseyni makamında, özellikle inici nağmelerde, iniş câzibesiyle bâzen Eviç perdesi (FA4#) yerine Acem (FA) perdesi kullanılır ve Hüseyni perdesi üzerinde Kürdi dörtlüsü meydana gelir. Bu diziye de Acem’li Hüseyni dizisi denir.
8-Dizinin seyri: İnici-çıkıcı seyre sahip olan Hüseyni makamının seyrine genellikle Güçlü sesi civarından başlanır. Özellikle Hüseyni perdesi ve civarında ısrarlı kalışlar yapılarak, dizinin alt tarafında bulunan Hüseyni Beşlisinin sesleri verilir.
Güçlü olan Hüseyni perdesinde kalış gösterildikten sonra, yukarıdaki Uşşak Dörtlüsünün seslerine geçilir. Dizinin yukarısına çıkılırken kullanılan Evc perdesi, iniş cazibesiyle Acem sesi haline gelir. Tekrar güçlü perdesinde asma kalış yapılarak Hüseyni Beşlisinin seslerine geçilir. Çargâh Perdesinde asma kalış da yapılarak Durağı olan Dügâh Perdesinde tam karar yapılır.
9-Makamın Özelliği: Hüseyni Makamının en büyük özelliği çok yaygın oluşudur. Çobanın kavalından, orkestra eserlerine varıncaya kadar Hüseyni makamının seslerinin kullanıldığı görülür. Hislerimizi en iyi dile getiren makamlarımızın başında gelir.
Hüseyni makamı dizisi, üst taraftan Muhayyer üzerinde Bûselik Beşlisi halinde genişler
MUHAYYER MAKAMI
Hüseyni makamının inici şekline, Muhayyer adı verilir. Hüseyni makamının aksine bu makamda seyir Tiz Durak civarından başlar.
1-Durağı: Dügâh (LA) perdesidir.
2-Seyri: İnicidir.
3-Dizisi: Yerinde Hüseyni beşlisine Hüseyni’de Uşşak dörtlüsünün eklenmesinden meydana gelmiştir. Görüldüğü gibi bu dizi tamamen Hüseyni makamı dizisinin aynıdır.
Muhayyer makamı inici diziye sahip olduğundan, alt taraftan hiç genişleme yapmaz. Daima tiz perdelerde dolaşmayı sever. Sonra Hüseyni makamı seslerinde gezinerek Dügâh perdesinde karar verir.
4-Güçlüsü: Hemen bütün inici makamların birinci mertebe güçlüsü –bazı istisnâlar hâriç- tiz duraklarıdır. Muhayyer makamının birinci mertebe güçlüsü de Muhayyer (OKTAV LA) perdesidir. Nağmeler tiz Hüseyni perdesinden inip de Muhayyer’de yarım karar yapılırsa, çeşni Hüseyni’dir. Tiz Nevâ’dan (RE) inip yine Muhayyer’de yarım karar yaparsa Uşşak’lıdır.
İkinci mertebede güçlü ana dizinin ek yerindeki Hüseyni perdesidir. Bunun üzerindeki çeşni, Uşşak çeşnisidir, fakat Tiz Segâh (Sİ1b) yerine Tiz Bûselik (Sİ) kullanılarak inip Hüseyni (Mİ) perdesinde kalınırsa, buna Hüseyni’de Hüseyni denir.
5-Asma Karar Perdeleri: En önemli asma karar perdesi Nevâ perdesidir ki, üzerinde Rast çeşnili asma karar yapılabilir. Nevâ perdesindeki bu asma karar Tâhir makamına küçük bir geçkidir. Ayrıca Çargâh ve Segâh perdeleri de Hüseyni makamında olduğu gibi, asma karar perdesi olarak kullanılır. Yâni Çargâh’da (DO) Çargâh’lı ve nâdiren Pençgâh’lı asma kararlar yapılabilir. Segâh’da Segâh, Ferahnâk veya Eksik Ferahnâk beşlisiyle, yâhut Segâh üçlüsü ile asma karar yapılır.
6-Donanımı: Hüseyni makamında olduğu gibi, si için koma bemolü fa için bakiye diyezi donanıma yazılır.
7-Perdelerin T.M.deki isimleri: Pestten tize doğru: Dügâh, Segâh, Çargâh, Nevâ, Hüseyni, Eviç, Gerdâniye, Muhayyer’dir.
Genişlemiş kısımda: Tiz Segâh, Tiz Çargâh, Tiz Nevâ, Tiz Hüseyni’dir.
8-Yeden’i: 2.çizgideki Rast (SOL) perdesidir.
9-Genişlemesi: Durak üzerinde bulunan Hüseyni beşlisi simetrik olarak tiz durağın üst tarafına göçürülür ki, başat (3) maddesinde inceledik.
10-Dizinin Seyri: Tiz durak Muhayyer perdesi civârından seyre başlanır. Muhayyer perdesi üzerindeki tiz bölgede gezinildikten sonra, Muhayyer perdesinde yarım karar yapılır. Daha sonra, ikinci mertebe güçlü olan Hüseyni perdesindeki asma kararı gösterilir. Bu arada, gerekli yerlerde gerekli asma kararlar da yapılır. Nihâyet karışık gezinerek Dügâh perdesinde Hüseyni dizisiyle tam karar yapılır.
Not:Bu makamın icrâsından sonra yerinde Bûselik dizi veya beşlisi ile karar verilirse Muhayyer Bûselik, yerinde Kürdi ile karar verilirse Muhayyer Kürdi makamları meydana gelir.
KARCIĞAR MAKAMI
1-Durağı: Dügâh (LA) perdesidir.
2-Seyri: İnici-çıkıcıdır.
3-Dizisi: Yerinde Uşşak dörtlüsüne Nevâ (RE) perdesinde Hicaz beşlisinin eklenmesinden meydana gelmiştir.
4- Güçlüsü: Uşşak dörtlüsü ile Hicaz beşlisinin ek yerindeki Nevâ perdesidir. Üzerinde Hicaz çeşnili yarım karar yapılır.
5-Yeden’i: 2.çizgideki Rast (SOL) perdesidir.
6-Donanımı: Si için koma bemolü, mi için bakiye bemolü, fa için bakiye diyez donanım yazılır.
7-Perdelerin T.M.deki isimleri: Dügâh, Segâh, Çargâh, Nevâ, Hisâr, Eviç, Gerdaniye, Muhayyer’dir.
8-Dizinin seyri:Seyre Güçlüsü olan Nevâ perdesi civarından başlanır. Alt seslerden başlayan seyirlerde de hemen orta seslere geçilir. Dizinin muhtelif seslerinde dolaşılarak Güçlü olan Nevâ perdesinde asma kalış yapılır.
Ancak, Karcığar makamının karakteristik asma kalış perdesi Çargâh (DO) perdesidir. Bu nedenle Güçlü perdesinde kalış her zaman gösterilmez. Çargâh perdesinde güçlü gibi kalış gösterilir. Bu şekilde Çargâh perdesindeki kalış Nikriz Beşlisi adını alır.
Dizinin seslerinde dolaşılarak, Uşşak Dörtlüsünün sesleri kullanılarak Dügâh perdesinde karar verilir.
9-Makamın Özelliği: Yukarıdaki dizide de görüldüğü gibi, Gerdaniye perdesi üzerinde bir Bûselik Beşlisi yapılmaktadır. Karcığar makamı dizisi alttan genişlemez. Üst kısımda ise yukarıda görüldüğü gibi genişler.
Karcığar makamının asma kararı, dörtlü ile beşlinin birleştiği yerde değildir. Asma karar Çargâh perdesidir.
NİHAVEND MAKAMI
1-Durağı: Rast (SOL) perdesidir.
2-Seyri: İnici-çıkıcıdır. Bâzen çıkıcı, bâzen de inici gibi seyre başlarsa da, hemen çıkıcı-inici hâle döner.
3-Güçlüsü: Neva (RE) perdesidir.
4-Yeden:Irak (FA#) perdesidir.
5-Donanımı: Si ve mi küçük mücenneb bemolü donanıma yazılır. Gerekli diğer değişiklikler eser içinde gösterilir.
6-Perdelerin T.M.deki isimleri: Rast, Dügâh, Kürdi, Çargâh, Nevâ, Nim Hisâr, Acem, Gerdâniye’dir. Nevâ’da Hicaz olduğu zaman Nevâ, Hisâr, Eviç, Gerdâniye perdeleri kullanılır.
7-Genişlemesi: Nihavend makami dizisi hem alt, hem de üst taraftan genişleme yapar. Dizi alttan Hicaz DÖrtlüsü, üst taraftan ise Bûselik Beşlisi halinde genişler.
Türk Mûsikisi makamları içerisinde en fazla kullanılan makamlardan birisidir. Dizi seslerinin müsait olması nedeniyle, Batı enstrümanları ile de çalınabilmesi ve de çok sesli denemelerde kullanılması bu makama ayrı bir özellik verir. Ayrıca en yaygın makamların ses dizilerinin de rahatlıkla uygulanması, Nihavend makamının her tür eser yapımında kullanılmasına yol açmıştır.
8-Dizinin Seyri: İnici-çıkıcı seyre sahip olan Nihavend makamını seyrine genellikle orta seslerden başlanır. Dizini son derece kullanılabilir olaması nedeniyle çok çeşitli seslerde-dizilerde dolaşılabilir. Genellikle Nevâ perdesi üzerindeki Kürdi veya Hicaz Dörtlüsünün sesleri kullanılarak Güçlü sesi olan Nevâ perdesinde asma karar yapılır.
Genişleme sesleri olan Bûselik Beşlisinin sesleri kullanılarak tiz seslerde dolaşılır. Yukarıdan aşağıya inilerek, çeşitli geçkilerle Nevâ perdesinde tekrar kalış gösterilir. Dizinin orta seslerinde dolaşılır.
Karara doğru Bûselik’li olarak inilir. Dizi alt taraftan Hicaz’lı olarak genişleme yapar. Bûselik Beşlisinin sesleri ile yeden olan Irak Perdesi de belirtilerek Rast Perdesinde karar verilir.
KÜRDİLİ HİCAZKAR MAKAMI
Kürdi makamı dizisinin, Rast perdesi üzerine göçürülmesiyle elde edilir.
1-Durağı: Rast (SOL) perdesidir.
2-Seyri: İnicidir.
3-Güçlüsü: Gerdaniye (OKTAV SOL) perdesidir.(İkinci derecede Çargâh (DO) )
4-Yeden:Acem Aşiran (FA) perdesidir.
5-Donanım:Si,mi,lâ için küçük mücennep bemolü donanıma yazılır.
Kürdli Hicazkâr makamının genişlemesi, Gerdaniye üzerindeki Kürdi veya Hicaz Dörtlüleri ile olur.
6-Dizinin Seyri: İnici bir seyre sahip olan Kürdili Hicazkâr makamının seyrine ekseriya Tiz Durak (Gerdaniye) civarından başlanır. Hicazkâr makamı gibi başlayan eserler de çoğunluktadır. Hattâ Hicazkâr makamının bütün dizisi icra edilebilir. Nevâ’da (RE) Bayâti makamı dizisi ve Çargâh perdesindeki Rast Beşlisinin sesleriyle meydana gelen Arazbar makamı seyri ile de başlayan Kürdili Hicazkâr eserler vardı.
7- Asma Karar Perdeleri: Asma karar perdesi olarak en önemli perde ana dizinin ek yerindeki Çargâh perdesidir. Yukarıda da belirtildiği gibi bu perde üzerinde Bûselik çeşnisiyle asma karar yapılır. Nevâ perdesi üzerinde Kürdi çeşnisiyle önemli asma kararlar yapılır.
Çok parlak ve renkli nağmelerin yapıldığı Kürdili Hicazkâr makamının seyri yapılırken, Gerdaniye üzerindeki Kürdi ve Hicaz’lı kalışlar bu makamın karakteristik özelliğidir. Dizinin diğer sesleri kullanılarak Neva’da Bayâti’li kalış yapılır. Ana dizinin sesleri kullanılarak Kürdi Dörtlüsünün sesleri ile Rast perdesinde karar verilir.
HİCAZKAR MAKAMI
Hicazkâr makamı, Zirgüleli Hicaz makamı dizisinin Rast perdesi üzerine göçürülmesiyle elde edilir.
1-Durağı: Rast (SOL) perdesidir.
2-Seyri: İnicidir.
3-Dizisi: Zirgüle’li Hicaz makamı dizisinin Rast perdesindeki inici şeddidir. Yani pest tarafta (Rast perdesinde) bir Hicaz beşlisine, tiz tarafta (Nevâ (RE) perdesinde ) bir Hicaz dörtlüsünün eklenmesinden meydana gelmiştir.
4-Güçlüsü:Gerdaniye (SOL) perdesidir. (İkinci derecede Neva)
5-Yeden:Irak (FA4#) perdesidir.
Hicazkâr makamı inici bir düzeye sahiptir. Bu nedenler dizi üst taraftan genişlemiştir.
6-Donanım: Si için koma, mi ve lâ için bakiye bemolü, fa için bakiye diyezi yazılır. Gerekli diğer değişiklikler eser içinde gösterilir.
7-Perdelerin T.M.deki isimleri: Pestten tize doğru; Rast, Zirgüle, Segâh, Çargâh, Nevâ, Hisar veya Nim Hisar, Eviç veya Acem ve Gerdâniye’dir.
8-Dizinin Seyri: Hicazkâr makamının seyrine, inici bir karaktere sahip olduğundan Tiz durak ve civarından başlanır. Gerdaniye perdesi üzerindeki genişleme sesleri olan Hicaz ve Bûselik Beşlilerinin seslerinde dolaşılarak Gerdaniye perdesinde asma kalış yapılır.
Daha sonra ana dizinin seslerine geçilerek, Neva perdesinde Kürdi’li ve Çargâh (DO) perdesinde Bûselikli kalışlar yapılabilir. Bu arada Hicaz ailesinin dizileri de kullanılabilir.
Rast perdesi üzerindeki Hicaz Beşlisinin seslerine geçilerek bu seslerde dolaşılır ve Rast perdesinde karar verilir.
SEGAH MAKAMI
1-Durağı: Segâh (Sİ1b) perdesidir.
2-Seyri: Çıkıcıdır.
3-Güçlü: Nevâ (RE) perdesidir.
4-Yeden: Kürdi (LA4#) perdesidir.
5-Donanımı: Si ve mi için koma bemolü, fa için bakiye diyezi donanıma yazılır. Gerekli değişiklikler eser içinde gösterilir.
6- Dizisi: Segâh makamı dizisi, Segâh perdesi üzerindeki Segâh Beşlisine, Hicaz Dörtlüsünün eklenmesiyle meydana gelir.
Segâh makamı için gerekli olan Segâh Beşlisi (STKT) özelliği olan bir Beşlidir. Hüzzam makamına yakınlığı vardır. Ancak etkisi daha hafif, daha parlaktır.
7-Seyri: Segâh makamının seyrine, Durak sesi civarından başlanır. Segâh Beşlisinin sesleri kullanılarak Nevâ perdesinde asma kalış yapılır. Segâh Beşlisinin sesleri kullanılarak Evç (FA4#) perdesi üzerinde bulunan Hicaz Dörtlüsünün seslerine geçilir. İnici hallerde Evc perdesi genellikle Bekar yapılarak Acem (FA) perdesi haline dönüşür.
Segâh makamı seyri yapılırken muhtelif geçkiler yapılabilir. Segâh Beşlisinin seslerinde ısrarlı dolaşılır. Segâh Beşlisinin sesleri kullanılarak Segâh perdesinde bazen Yedeni olan Kürdi perdesi de belirtilerek karar verilir.
HÜZZAM MAKAMI
1-Durağı:Segâh (Sİ1b)perdesidir.
2-Seyri: İnici-çıkıcıdır.
3-Güçlüsü:Nevâ (RE) perdesidir.
4-Yeden: Kürdi (LA4#) perdesidir.
5-Donanımı: Si için koma bemolü, mi için bakiye bemolü, fa için bakiye diyezi donanıma yazılır.
6-Dizisi:Hüzzam makamı dizisi, yerinde Hüzzam Beşlisine, Neva perdesinde Hicaz Dörtlüsünün eklenmesiyle meydana gelir.
Hüzzam makamı dizisi, Neva perdesi üzerinde Hümayûn dizisi halinde üst taraftan genişleme yapar. Neva perdesi üzerindeki Hicaz Dörtlüsüne, Gerdaniye (SOL) perdesi üzerinde Bûselik Beşlisi eklenir. Hümayûn dizisi alttaki şekilde gösterilmiştir.
7-Seyri: Hüzzam makamının seyrine genellikle Güçlü sesi civarından başlanır. Hüzzam Beşlisinin seslerinde dolaşılarak Neva perdesinde asma kalış gösterilir. Neva perdesi üzerinde bulunan Hümayûn dizisinin seslerine geçilerek bu seslerde dolaşılır. Muhtelif perdeler üzerinde kalışlar yapılabilir. Tekrar Neva perdesinde inilerek bu perdede asma kalış yapılır.
Hüzzam Beşlisine geçilerek, bu dizinin sesleri ile, Yedeni olan Kürdi perdesi de gösterilmek suretiyle Segâh perdesinde karar verilir.
SABA MAKAMI
1-Durağı: Dügâh (LA) perdesidir
2-Seyri: Çıkıcıdır.
3-Güçlü:Çargâh (DO) perdesidir.
4-Yeden: Rast (SOL) perdesidir.
5-Donanımı: Si için koma bemolü, re için bakiye bemolü donanıma yazılır. Gerekli değişiklikler eser içinde gösterilir.
6-Dizisi: Çargâh perdesindeki Zirgüle’li Hicaz dizisine yerinde Sabâ dörtlüsünün eklenmesinden meydana gelmiştir.
Saba makamı dizisinde kullanılan Re bakiyye bemol sesi,(Hicaz) nağmelerin geliş cazibesine göre her zaman dört koma eksik edilmez. Etkisi bu nedenle ağırdır. Ancak bu ağırlık Saba makamına değişik hava verir. Makamlarımız içinde ayrı bir yeri vardır. Hüznü temsil eder.
7-Seyri: Saba makamının seyrine durak sesi civarından başlanır. Saba Dörtlüsünün sesleri kullanılarak dizinin seslerinde karışık dolaşılır. Çargâh perdesinde asma kalış yapılır.
Çargâh perdesi üzerindeki Zirgüleli Hicaz dizisinin seslerine geçilerek gezinilir. Tekrar aşağıya inilerek Çargâh perdesinde kalış gösterilir. Bu arada bazı perdeler üzerinde de asma kalışlar yapılabilir. Son olarak Saba Dörtlüsünün sesleri kullanılarak Dügâh perdesinde karar verilir.
