Temel Müzik Bilgisi

Müzik, insanlık tarihinin en eski ve en evrensel sanat dallarından biridir. Müziğin temel taşlarını oluşturan notalar, yalnızca seslerin yüksekliklerini ve sürelerini temsil etmekle kalmaz; aynı zamanda müziğin dilini anlamak ve ifade etmek için bir rehber görevi görür. Bu nedenle, müzik eğitiminin ilk adımı, notaları ve müzik teorisinin temel kavramlarını öğrenmektir. Notaların adlarından başlayarak ritim, armoni, gamlar ve ölçüler gibi kavramlara kadar uzanan bu yolculuk, müziği anlamanın ve icra etmenin anahtarını sunar. İşte bu yazıda, müziğin alfabesini oluşturan temel öğeleri keşfetmeye başlayacağız.

• Nota: Seslerin yüksekliklerini (incelik/kalınlık) ve sürelerini göstermeye yarayan işaretlerdir.

Müziğin alfabesini, yani notaları öğrenmek için çeşitli çalışmalar yapmak gerekir:

• Solfej: Notaları adlarıyla, sesleriyle ve süreleriyle okumaya denir.
• Bona: Notaları sadece adları ve süreleriyle okumaya denir.

Müziği tek başına notalar oluşturmaz. Müzik eserleri, notaların zamansal organizasyonu ile anlam kazanır:

• Ritim: En geniş anlamında, müziğin zaman içinde akışına denir.

Solfej çalışmaları notaların seslerini öğrenmemizi, bona çalışmaları notaların ritmik değerlerini öğrenmemizi sağlar.

Birçok müzikal gelenekte birden fazla değişik sesi aynı anda duyarız. Özellikle klasik batı müziğinde en az üç farklı sesten oluşan akorların oluşumu ve bu akorların yürüyüşleri (progression) armoniyi oluşturur. Bu metotta temel armoni bilgilerini belli bir seviyeye kadar işleyeceğiz.

Şimdi müziğin alfabesini öğrenmek için en temel bilgilerden başlayalım:

• Porte (Dizek): Müziğin yazıya dökülmesi için kullanılan ilk araç portedir. Beş paralel çizgi ve dört aralıktan oluşur. Notalar portedeki çizgilerin hem üstüne hem de aralarına yazılabilir. Portedeki notalar daha yukarı yerleştirildikçe, sesler tizleşir.
• Anahtar(Açkı): Anahtar portenin temel elemanıdır. Portenin başına yerleştirilir. Notaların adlandırılmasını sağlar.
• Sol Anahtarı: Portenin alttan ikinci çizgisinden başlayarak çizilir. İkinci çizginin üzerindeki nota Sol adını alır. Sol anahtarı insan sesiyle yaklaşık frekanslarda ses veren enstrümanlar için kullanılır. Keman, gitar, flüt, bağlama, kaval, ud gibi enstrümanların notaları Sol anahtarı kullanılarak yazılır.
• Nota: Seslerin yüksekliklerini (incelik/kalınlık) ve sürelerini göstermeye yarayan işaretlerdir. Hem Latin harfleriyle hem de aşağıda gösterildiği gibi hecelerle yazılır.
• Oktav: Aynı ismi taşıyan iki ses arasındaki sekiz notalık aralığa oktav (sekizli) denir. İsimleri bir olan bu notaların yükseklik dereceleri ayrıdır.
• Ritim: En geniş anlamında ritim, müziğin zaman içinde akışına denir.
• Vuruş: Bir şarkıya el ya da ayak vurarak eşlik ettiğimizde aslında o şarkının vuruşlarını veririz. Vuruş, müziği eşit zaman aralıklarına bölen düzenli ve tekrar eden birimlerdir. Vuruşlar bazı müziklerde (rock müziği, marşlar vs.) çok güçlüdür ve rahatlıkla hissedilir. Bazı müziklerde ise (bazı çağdaş klasik batı müziği örnekleri) belirsizdir.

Nota Değerleri

Nota işaretleri, notaların sürelerine göre farklılık gösterir. Her bir notanın uzunluğunu vuruş sayısıyla ölçeriz. Aşağıdaki tabloda notaların kaç vuruş oldukları yani değerleri gösterilmiştir:

Notaların değerlerini vuruşlarla anlayabiliriz. Bir vuruşu ayağımızla vurduğumuzu düşünelim. Bir vuruş, ayağımızın aşağı inişi ve yukarı çıkışıyla ikiye bölünmüş olur. Böylelikle farklı nota değerlerinin vuruşları şöyle olur:

• Birlik Nota:
• İkilik Nota:
• Dörtlük nota:
• Sekizlik Nota:

Not: Yukarıdaki tabloda görüldüğü gibi, iki adet sekizlik nota yan yana gelirse yukarıdan iliştirilen bir çizgiyle birleştirilebilirler. Bu durum iki adetten daha fazla sekizlik notalar için de geçerlidir.

• Onaltılık Nota:

Not: Yukarıdaki tabloda görüldüğü gibi, iki adet onaltılık nota yan yana gelirse yukarıdan iliştirilen bir çizgiyle birleştirilebilirler. Bu durum iki adetten daha fazla sekizlik notalar için de geçerlidir. Örneğin yukarıdaki tabloda dört adet onaltılık nota birleştirilmiştir.

• Sus Değerleri

Parça içerisinde enstrümanın ya da vokalistin sustuğu yerler sus (es) işaretleriyle gösterilir. Notalarda olduğu gibi her bir susun uzunluğunu da vuruş sayısıyla ölçeriz. Aşağıdaki tabloda susların kaç vuruş oldukları yani değerleri gösterilmiştir:

• Bağ

Bir notanın nota değerini uzatmak için bağ kullanılabilir. Eğer yan yana duran iki nota, aynı sesi veriyorsa ve bağ işaretiyle birbirlerine bağlı ise, birinci nota ikinci notanın nota değeri kadar uzar.

Örneğin:

Bu örnekte 4 vuruş değerinde La notası, 1 vuruş değerinde La notasına bağ işareti ile bağlanmıştır. Böylelikle La notası 5 vuruş uzunluğunda çalınacaktır.

• Nokta

Yanına konulduğu nota ve sus işaretlerinin sürelerini değerinin yarısı kadar uzatan işarettir.

• Solfej: Notaları adlarıyla, sesleriyle ve süreleriyle okumaya denir.
• Ölçü

Müzikte bazı vuruşlar diğerlerine göre daha kuvvetli ya da daha vurguludur. Tekrarlanan nota gruplarında kuvvetli vuruşun yanında bir ya da birden fazla zayıf vuruş bulunur. Vuruşların düzenli gruplar halinde organize edilmesine ölçü denir. Sabit sayıda vuruşa sahip grupların her birine de ölçü denir. Türkçede bu iki öğe de ölçü olarak isimlendirilmiştir.

Bir ölçünün içindeki vuruş sayısına bağlı olarak birçok ölçü çeşidi vardır. Örneğin tekrar ‘Daha Dün Annemizin’ şarkısını ele alalım:

Bu şarkıda vuruşların dörtlü gruplar halinde organize edildiğini görüyoruz. Bu nedenle, bu şarkının ölçüsünün 4/4’lük olduğunu söyleyebiliriz.

• Ölçü İşaretleri

14. yüzyıldan itibaren bir eserin notasyonunun başına, o eserin ölçü organizasyonunu belirtmek için bazı sembol ya da sayılar konmuştur. Günümüzde bu ölçü işaretleri, genellikle üst üste yazılan iki sayıdan oluşmaktadır ve portede tonal donanım işaretinden sonra konulmaktadır. Üstteki sayı bir ölçüde kaç adet vuruşun olduğunu, alttaki sayı ise vuruşlardaki nota değerlerini gösterir.

Örnek 1: Dört dörtlük ölçü işareti. Bir ölçüde dört adet dörtlük nota değerinde nota ya da sus olduğunu gösterir.

Örnek 2: Dokuz sekizlik ölçü işareti. Bir ölçüde dokuz adet sekizlik nota değerinde nota ya da sus olduğunu gösterir.

• GAMLAR

Tam Ses Aralık – Yarım Aralık:

İki nota arasındaki mesafeye “aralık” denir. Klasik batı müziğindeki eşit tamperaman sistemde, bir tam ses (örneğin, Do-Re) iki eşit parçaya ayrılır. Elde edilen her bir parçaya bir yarım aralık adı verilir. Aşağıdaki örnekte Do majör gamında Mi-Fa ve Si-Do notaları arasında yarım aralık vardır. Diğer notaların arası ise tam aralıktır.

Do——————1/2——————Do# = Re ——————-1/2—————- Re

Tam Aralıklar: 4 aralığı tam aralık olarak adlandırıyoruz:

• Unison: 2 farklı ses kaynağının verdiği aynı frekanstaki sestir. Örneğin gitar ve keman unison çalsın dendiğinde iki enstrüman aynı frekanstaki notayı çalar.
• Tam 4’lü (T4): 5 yarım sesten oluşur.
• Tam 5’li (T5): 7 yarım sesten oluşur.
• Oktav (Tam 8’li): 12 yarım sesten oluşur. Herhangi bir gamın ilk ve son sesi arasındaki aralıktır.

Not: Bu bölümde ‘aralık’ konusu gamlar konusunda kullanacağımız kadarıyla dar bir çerçevede ele alınmıştır. ‘Aralık’ konusu 5. çalışmada detaylı olarak ele alınacaktır.

Arızalar

• Bemol: (  ) işareti ile belirtilir. Yanında bulunduğu notayı yarım ses kalınlaştırır. Notanın sol tarafına yerleştirilir.
• Çift Bemol:( )işareti ile belirtilir. Yanında bulunduğu notayı tam ses kalınlaştırır. Notanın sol tarafına yerleştirilir.
• Diyez : (#) işareti ile belirtilir. Yanında bulunduğu notayı yarım ses tizleştirir. Notanın sol tarafına yerleştirilir.
• Çift Diyez: () işareti ile belirtilir. Yanında bulunduğu notayı tam ses tizleştirir. Notanın sol tarafına yerleştirilir.
• Natürel: (  ) Bemol veya diyez almış bir notanın, doğal haline döneceğini belirten işarettir. 
• Gam: Bir sesten başlayıp, o sesin oktavında sona eren ses dizisidir. Kalın sesten başlayıp incelen gama “çıkıcı gam”, ince sesten başlayıp kalın seslere doğru inen gama “inici gam” denir. Gam kelimesi ‘dizi’ kelimesiyle eş anlamlı kullanılabilmektedir.